Zasadniczo nie jest zabronione w polskim systemie prawnym nagrywanie, nieważne czy w formie wideo czy audio, rozmów czy spotkań, w których się uczestniczy. Kodeks karny w art. 267 opisuje przestępstwo uzyskania bez uprawnienia informacji dla danej osoby nieprzeznaczonej. Obejmuje to również przypadki uzyskania takich informacji bez wiedzy uczestnika rozmowy za pomocą podsłuchu, urządzenia wizualnego albo innego urządzenia lub oprogramowania. Trudno jednak uznać, żeby nagrywanie, chociażby potajemne, prywatnej rozmowy z sąsiadem, czy np. zebrania rady rodziców lub posiedzenia wspólnoty mieszkaniowej przez osobę w nim uczestniczącą wypełniało te znamiona. Jak treściwie ujęto to w orzecznictwie: „osobie, która sama – będąc uczestnikiem rozmowy – nagrywa wypowiedzi uczestniczących w tym zdarzeniu osób, nie można postawić zarzutu, że jej działanie jest sprzeczne z prawem, a co najwyżej dobrymi obyczajami.”[1]. Trzeba uznać, że dotyczy to również nagrywania lekcji w szkole, o ile statut szkoły nie stanowi inaczej (o tym w późniejszej części wywodu).
Należy jednak odróżnić samo nagrywanie od kwestii rozpowszechniania nagrania.
Rozpowszechnianie nagrań bez zgody osób na nich przedstawionych może skutkować naruszeniem szeregu ustaw. Głos i wizerunek nagrywanych będzie chroniony przez art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego w ramach ochrony dóbr osobistych. Mogą wchodzić w grę również przepisy ustawy Prawo autorskie i prawa pokrewne, która w art. 81 wprost stawia wymóg otrzymania zgody na rozpowszechnianie wizerunku osoby na nim przedstawionej. Poza tym wszystkie dane osobowe, które przetwarzane są poza zakresem czynności o charakterze czysto osobistym lub domowym (art. 2 ust. 2 lit. c RODO) są chronione przez reżim ogólnego rozporządzenia o ochronie danych osobowych. Osobom, których dobra zostały naruszone w wyniku rozpowszechniania nagrań będą przysługiwać środki ochrony prawnej oraz roszczenia określone w wymienionych aktahc prawnych.
Prawo nie wyklucza jednak wykorzystania takiego nagrania jako dowodu w sprawie sądowej. Orzecznictwo dopuszczało przeprowadzanie dowodu z nagrań poczynionych bez wiedzy i zgody rozmówcy m.in. w sprawach cywilnych (w tym pracowniczych)[2] jak i również w sprawach karnych.
Należy wspomnieć, iż na mocy art. 63 ust. 1 Karty Nauczyciela nauczyciel podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych, na zasadach określonych w Kodeksie karnym. Nie przekłada się to na kwestię nagrywania nauczyciela przez ucznia – wciąż jest to całkowicie legalne, jednak może mieć to znaczenie, jeżeli nagranie zostanie wykorzystane do popełnienia przestępstwa przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu. Nauczyciel może mieć status pokrzywdzonego w przypadku następujących przestępstw, ujętych w rozdziale XXIX Kodeksu karnego „Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego”:
- naruszenie nietykalności cielesnej nauczyciela – podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3 (art. 222 § 1 Kodeksu karnego),
- czynna napaść na nauczyciela – wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami lub używając broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego – podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (art. 223 Kodeksu karnego),
- zmuszenie nauczyciela przemocą lub groźbą bezprawną do przedsięwzięcia lub zaniechania prawnej czynności służbowej – podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 224 § 2 Kodeksu karnego),
- znieważenie lub poniżanie nauczyciela – podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do roku (art. 226 § 1 Kodeksu karnego).
W kontekście przedmiotu analizy należy poświęcić kilka słów najbardziej powszechnemu z tych przestępstw, czyli znieważeniu nauczyciela. „Przestępstwo zniewagi polega na użyciu słów obelżywych lub sformułowanie zarzutów obelżywych lub ośmieszających, postawionych w formie niezracjonalizowanej. O uznaniu określonych sformułowań za „znieważające” decydują w pierwszym rzędzie ogólnie przyjęte normy obyczajowe.”[3]. Poniżanie należy rozumieć jako upokarzanie, hańbienie, lżenie, wyraz pogardy, przy czym nie nosi cech poniżania stawianie zarzutów prawdziwych, służących obronie społecznie uzasadnionego interesu[4].
Jeżeli więc uczeń wykorzysta nagranie nauczyciela, żeby np. zmontować ośmieszający go krótki filmik, który umieści na portalu społecznościowym typu Tik Tok, to popełni on przestępstwo z art. 226 § 1 k.k (i jednocześnie naruszy wskazane wyżej przepisy Kodeksu cywilnego, prawa autorskiego i RODO). Przestępstwo jest ścigane z urzędu, co oznacza, że nauczyciel nie musi składać wniosku o ściganie, wystarczy tylko zawiadomić o podejrzeniu popełnienia przestępstwa prokuraturę lub Policję, do czego zobligowany jest dyrektor szkoły (art. 63 ust. 2 Karty Nauczyciela i art. 304 § 2 Kodeksu postępowania karnego). Nie ma znaczenia, czy nauczyciel osobiście poczuł się urażony, ponieważ chodzi tutaj o ochronę autorytetu grupy zawodowej w opinii publicznej.
O ile więc system prawa domyślnie nie zabrania nagrywania nauczycieli, to należy wskazać, iż ustawodawca dał szkołom możliwość wprowadzenia własnych regulacji wewnątrzszkolnych w tym temacie. Zgodnie z art. 99 ustawy Prawo oświatowe (dalej: p.o.) obowiązki ucznia określa się w statucie szkoły z uwzględnieniem obowiązków w zakresie:
- przestrzegania warunków wnoszenia i korzystania z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych na terenie szkoły (art. 99 pkt 4 p.o.);
- właściwego zachowania wobec nauczycieli i innych pracowników szkoły oraz pozostałych uczniów (art. 99 pkt 5 p.o.).
Przepis ustanawia obligatoryjność unormowania podanych kwestie w statucie szkoły, przy czym nie ustala żadnych granic owych obowiązków. Należy zatem uznać, szkoła ma wolną rękę w regulowaniu tych kwestii, o ile nie naruszy litery prawa. Z tego wynika, że wprowadzony w statucie całkowity zakaz używania telefonów komórkowych i innych urządzeń na terenie szkoły jest zgodny z prawem (na podstawie art. 99 pkt 4 p.o.). Na tej samej zasadzie można wprowadzić zakaz nagrywania nauczycieli i innych pracowników szkoły oraz pozostałych uczniów, przy użyciu urządzeń elektronicznych (na podstawie art. 99 pkt 5 p.o.).
Jeżeli statut szkoły wyraźnie w taki sposób określi wzór powinnego zachowania ucznia, to za złamanie tych zakazów uczeń może zostać ukarany zgodnie z przepisami statutu.
Podstawa prawna:
– Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 17).
– Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 z późn. zm.).
– Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2509).
– Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 900 z późn. zm.).
– Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 984 z późn. zm.).
– Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 37 z późn. zm.).
– Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) (Dz. U. UE. L. z 2016 r. Nr 119, str. 1 z późn. zm.).
[1] Wyrok SA w Białymstoku z 31.12.2012 r., I ACa 504/11, LEX nr 1278076.
[2] „To, że nagranie jest nieetyczne albo niezgodne z prawem, nie oznacza, że nie jest dowodem w rozumieniu art. 308 k.p.c. Znaczenie ma wartość dowodowa oceniania na tle całego materiału sprawy, przedmiotu sporu, twierdzeń i stanowisk stron” (Postanowienie SN z 20.09.2023 r., I PSK 10/23, LEX nr 3609462.)
[3] Postanowienie SN z 7.05.2008 r., III KK 234/07, OSNKW 2008, nr 9, poz. 69.
[4] M. Kulik [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, LEX/el. 2024, art. 226.