15 lutego 2024 roku weszły w życie niektóre przepisy tzw. Ustawa Kamilka, która m.in. ustanowiła obowiązek wprowadzenia standardów ochrony małoletnich w placówkach oświatowych i w innych podmiotach zajmujących się określonymi rodzajami działalności z małoletnimi. Jak stanowi art. 22c ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich, w standardach należy opisać procedury i osoby odpowiedzialne za zawiadamianie sądu opiekuńczego. Przepis ten nie określa o czym i jak dokładnie należy sąd powiadomić, warto więc przeanalizować co się za tym wszystkim kryje.
Kluczową zasadą prawa rodzinnego jest zasada dobra dziecka. Jest to pojęcie „złożone i obejmuje całą sferę najważniejszych jego spraw osobistych, przykładowo takich jak rozwój fizyczny i duchowy, odpowiednie kształcenie i wychowanie oraz przygotowanie do dorosłego życia oraz ma wymiar materialny. Jednocześnie podkreślić należy, zasada dobra dziecka odgrywa podstawowe znaczenie przy wykładni wszystkich przepisów z zakresu prawa materialnego, jak i prawa procesowego, dotyczących dziecka.”[1]. Zgodnie z art. 72 ust. 1 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dzieci. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Spośród wielu instytucji i organów zajmujących się ochroną dobra dziecka szczególne miejsce zajmuje sąd opiekuńczy.
Sąd opiekuńczy to pojęcie o znaczeniu ściśle procesowym. Jest nim wydział sądu rejonowego (cywilny lub rodziny i nieletnich) rozpoznający sprawę, dla której ustawa zastrzega kompetencję sądu opiekuńczego. Przede wszystkim są to sprawy z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.) np. o zezwolenie na zawarcie małżeństwa kobiecie niepełnoletniej, ale która ukończyła 16 lat (art. 10 § 1 k.r.o.), o uznanie ojcostwa (art. 73 § 4 k.r.o.), o rozstrzygnięcie o istotnych sprawach dziecka w przypadku braku porozumienia między nimi (art. 97 § 2 k.r.o.), o wydawanie zarządzeń w trybie art. 109 § 1 k.r.o., o zawieszenie i uchylenie zawieszenia oraz o pozbawieniu i przywróceniu władzy rodzicielskiej (art. 110 i 111 k.r.o.), ale mogą to być również ustawy szczególne.
Postępowanie przed sądem opiekuńczym regulowane jest w art. 568 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.). Zasadniczo właściwość miejscowa sądu opiekuńczego ustalana jest według miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania według miejsca jej pobytu (art. 569 § 1 k.p.c.). Jednak w nagłych wypadkach sąd opiekuńczy wydaje z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia nawet w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sąd opiekuńczy miejscowo właściwy (art. 569 § 2 k.p.c.).
„Potrzebne zarządzenia” o których mowa w tym przepisie to odwołanie do art. 109 k.r.o., który stanowi, iż jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia (§ 1). Mając na uwadze wspomniane na wstępie szerokie rozumienie pojęcia „dobro dziecka”, przepis ten wyposaża sąd w potężny instrument interwencji w sprawy dziecka, w zależności od zidentyfikowanej sytuacji. § 2 tego przepisu tworzy otwarty katalog zarządzeń sądu opiekuńczego. W szczególności sąd opiekuńczy może:
- zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc, z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
- określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
- poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
- skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
- zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej bądź powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub zakładzie rehabilitacji leczniczej.
Ponadto, zgodnie z § 3 tego przepisu, sąd opiekuńczy może także powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.
Analizując tę regulację należy skonstatować, że sąd opiekuńczy stoi na straży dobra dziecka. Kolokwialnie mówiąc, jeżeli dziecku wiedzie się źle, to sąd opiekuńczy weźmie je pod swoje skrzydła i stanie się głównym gwarantem jego dobra. „Wyliczenie zawarte w art. 109 § 2 k.r.o. ma charakter przykładowy sąd opiekuńczy może na podstawie art. 109 § 1 k.r.o. wydać każde zarządzenie, jakiego w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka.”[2]. Podkreślenia wymaga, że „podstawą wydania orzeczenia w trybie art. 109 § 1 k.r.o. jest sam fakt zagrożenia dobra dziecka (a nie naruszenia) i to bez względu na to, po czyjej stronie leżały przyczyny skutkujące powstaniem takiego stanu rzeczy.”[3]. Art. 109 § 2 k.r.o. jest w praktyce najczęstszym instrumentem ingerencji we władzę rodzicielską.
Art. 570 k.p.c. stanowi, iż sąd opiekuńczy może wszcząć postępowanie z urzędu. Nie należy jednak interpretować użytego w przepisie wyrazu „może” jako dowolności. Odnosi się ono tylko do faktu, że postępowanie może zostać wszczęte również na wniosek. Zgodnie z ugruntowaną linią orzeczniczą „sąd opiekuńczy musi wszcząć postępowanie z urzędu wówczas, gdy zachodzą okoliczności i zdarzenia wywołujące konieczność wkroczenia sądu opiekuńczego. Wszczęcie postępowania w takiej sprawie na skutek wniosku strony uprawnionej nie zmienia charakteru sprawy jako sprawy, w której postępowanie może być wszczęte czy też jest wszczynane z urzędu.”[4]. Jak więc z tego wynika, na gruncie art. 109 k.r.o., gdy sąd stwierdzi zaistnienie okoliczności zagrażających dobru dziecka, to musi wtedy wszcząć postępowanie.
Informacje o potrzebie wszczęcia postępowania sąd opiekuńczy może uzyskiwać ze wszystkich dostępnych źródeł. Zarówno z zawiadomienia (art. 572 k.p.c.) jak i z informacji uzyskanych z urzędu, nawet wtedy, gdy wniosek złoży osoba do tego nieuprawniona, a sąd zakwalifikuje go jako źródło informacji o konieczności wszczęcia postępowania z urzędu.
Art. 572 § 1 k.p.c. stanowi, iż każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy. § 2 uszczegóławia, że obowiązek wymieniony w § 1 ciąży przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, organach samorządu i administracji rządowej, organach Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi. Katalog podmiotów wymienionych w § 2 ma charakter otwarty. Ustawodawca posłużył się sformułowaniem „przede wszystkim” z uwagi na to, że pracownicy tych instytucji z uwagi na wykonywane zawody, powinni być szczególnie wyczuleni na zdarzenia, które mogą być podstawą wszczęcia postępowania przez sąd opiekuńczy.
Przepisy nie regulują formy zawiadomienia ani tego, co w tym zawiadomieniu powinno się znajdować. To odformalizowanie ma na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której sąd zignoruje zawiadomienie wyłącznie z powodów formalnych. Zawiadomienie może więc być zrobione zarówno pisemnie, w tym za pośrednictwem drogi elektronicznej, jak i ustnie, czy to osobiście w sekretariacie sądu, czy telefonicznie. Powinno jednak być poprawnie zaadresowane do sądu i z jego treści musi wynikać kim jest osoba, której zawiadomienie dotyczy oraz jaka jest przyczyna złożenia zawiadomienia. Przy czym jak już zostało wspomniane, sąd opiekuńczy, który powziął informacje o zagrożeniu dobra dziecka, może wydawać potrzebne zarządzenia w nagłych wypadkach nawet wtedy, gdy nie jest właściwy miejscowo.
Składając zawiadomienie, zwłaszcza gdy czyni to jedna z instytucji wymienionych w art. 572 § 2 k.p.c., która ma kontakt z dzieckiem, powinno się przy tym możliwie wyczerpująco opisać sytuację małoletniego, załączyć ewentualne dowody, np. wytworzoną przez szkołę dokumentację dziecka, wobec którego zachodzi podejrzenie, że jest stosowana przemoc przez rodzinę, oraz wskazać świadków lub osoby do kontaktu w ramach tej instytucji, np. wychowawcę klasy i psychologa szkolnego.
Zgodnie z § 245 i 246 Regulaminu urzędowania sądów powszechnych, sędziowie orzekający w sprawach rodzinnych i opiekuńczych współpracują z organami, instytucjami i organizacjami społecznymi zajmującymi się na danym terenie problematyką rodziny, dzieci i młodzieży, sprawami oświaty i wychowania oraz zdrowia oraz współpracują z kuratorem zawodowym, a za jego pośrednictwem również z kuratorami społecznymi. Ten obowiązek współpracy jest zacieśniony przez wprowadzony 15 lutego art. 572 § 3 k.p.c., zgodnie z którym na wniosek osoby lub instytucji, o której mowa w § 1 lub 2, sąd opiekuńczy informuje o wszczęciu postępowania z urzędu lub braku podstaw do jego wszczęcia z urzędu. Czyli, jeżeli składający zawiadomienie o to zawnioskuje, to sąd ma obowiązek poinformować o tym, czy postanowił o wszczęciu postępowania, czy stwierdził, że brak jest przesłanek, aby to uczynić.
Zarówno przed jak i po wszczęciu postępowania sąd opiekuńczy może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w celu zebrania informacji dotyczących małoletniego i jego środowiska, a w szczególności jego zachowania się, warunków wychowawczych i życiowych, w tym sytuacji bytowej rodziny, przebiegu nauki małoletniego i sposobu spędzania czasu wolnego, jego kontaktów środowiskowych, stosunku do niego rodziców lub opiekunów, podejmowanych oddziaływań wychowawczych, stanu zdrowia i znanych w środowisku uzależnień małoletniego (art. 5701 § 1 k.p.c.). Informacje te może również uzyskać, gdy jest to możliwym, od asystenta rodziny (§ 2), a także od właściwej jednostki organizacyjnej wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej (§ 3).
Nie należy myśleć o zawiadomienia sądu opiekuńczego jako o akcie wrogości względem rodziny dziecka. Sąd opiekuńczy nie jest sądem karnym, który będzie karał wszelkie niedociągnięcia rodziców dziecka, albowiem kieruje się on przede wszystkim zasadą dobra dziecka. To z tej perspektywy będą wydawane wszystkie zarządzenia z art. 109 k.r.o., w oparciu o wiedzę uzyskaną w ramach postępowania. Sąd opiekuńczy jest jednym z elementów układanki, której celem jest ochrona dzieci i będzie on współpracował z rodziną dziecka tak długo, jak będzie to zgodne z dobrem dziecka. Sąd może, jeżeli ugoda jest w danej sprawie dopuszczalna, skierować uczestników postępowania do mediacji (art. 5702 k.p.c.). Zgodnie z art. 576 § 1 k.p.c. przed wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy sąd opiekuńczy wysłucha przedstawiciela ustawowego osoby, której postępowanie dotyczy. W wypadkach ważniejszych powinien ponadto w miarę możności wysłuchać osoby bliskie tej osoby. Ponadto, sąd w sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, uwzględniając w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych. Wynika z tego, że sąd zawsze weźmie pod uwagę opinię rodzica (przedstawiciela ustawowego dziecka). oraz samego małoletniego, o ile ten nie odmówi wzięcia udziału w wysłuchaniu (co jest możliwe dzięki Ustawie Kamikowej, która zmieniła art. 2161 § 1 k.p.c.).
Postępowanie przed sądem opiekuńczym kończy się wydaniem postanowienia przez sąd. Zgodnie z art. 578 § 1 k.p.c. postanowienia sądu opiekuńczego są skuteczne i wykonalne z chwilą ich ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było, z chwilą ich wydania. Jak stanowi art. 577 k.p.c. sąd opiekuńczy może zmienić swe postanowienie nawet prawomocne, jeżeli wymaga tego dobro osoby, której postępowanie dotyczy. Ten ostatni przepis jest przepisem szczególnym do art. 523 k.p.c., który ustanawia zasadę, że prawomocne postanowienia co do istoty sprawy nie mogą być zmienione ani uchylone, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. „Należy jednak mieć na uwadze, że w pewnych postępowaniach przed sądem opiekuńczym zasada niezmienności prawomocnych orzeczeń ma zastosowanie, a stosowanie omawianego przepisu jest wyłączone. Są to sprawy o: udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa (art. 561), nadanie dziecku nazwiska (art. 584) oraz przysposobienie (art. 588). Podobnie nie może być zmienione postanowienie w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka (art. 583) lub osoby pozostającej pod opieką (art. 593), jeżeli na podstawie zezwolenia powstały skutki prawne dla osób trzecich.”[5]
Podstawa prawna:
– Ustawa z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 560).
– Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1550 z późn. zm.).
– Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2809 z późn. zm.).
– Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2019 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2514 z późn. zm.).
[1] Postanowienie SN z 28.10.2021 r., V CSK 136/21, LEX nr 3520692.
[2] Postanowienie SN z 10.05.2000 r., III CKN 845/00, LEX nr 1222322.
[3] Wyrok SA w Krakowie z 28.03.2018 r., I ACa 1172/17, LEX nr 2687682.
[4] Uchwała SN z 26.07.1972 r., III CZP 49/72, OSNC 1973, nr 3, poz. 39.
[5] P. Pruś [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom II. Art. 478-1217, red. M. Manowska, LEX/el. 2022, art. 577.